خويندنەوەيەكى تر سەبارەت بە نــــەخشە هەڵكۆڵراوەكەى قزقەپــان

ه. دكتۆر ج.ج.كامیرۆن لە دانشگای شیكاگۆ وا دەبینێ كە گۆڕی قزقەپان بۆ سەردەمێكی دواتر لە گۆڕی كوڕو كچ دەگەڕێتەوە16 ئەمەی دواییان گۆڕێكی بەردینی تری نزیك قزقەپانە دەكەوێتە باكووری خۆرهەڵاتی گەورە دێ لەناوچەی بازیان، كە ناوبراو بۆ سەردەمی مادەكانی دەباتەوە هەروەكو دەڵێت: لەوانەیە گۆڕی فراوەرتیسی باوكی (كەیخوسرەو) بێت كە هیرۆدۆتس لەبارەیەوە دەڵێت: لە هێرشێكیدا بۆ سەر ئاشوورییەكان لە شوێنێك كە لە (سوردا)وە زۆر دوور نییە كوژراوە17. وا دیارە مامۆستا ( تۆفیق وەهبی) یش كاریگەری ئەم ڕایەی پێوە دیاربێت بۆ دەستنیشان كردنی سەردەمی نەخشەكەی قزقەپان.
‌و. خاتوو پڕۆفیسۆر (هایدماری كخ) وا دەبینێ كە هەندێك لەو گۆڕە بەردینە هەڵكۆكراوانەی باكووری خۆرئاوای ئێران و كوردستانی عیراق كە لەوەوبەر وا دەزانرا بۆ سەردەمی میدیەكان دەگەڕێنەوە یان بۆ سەرەتای پادشایەتی دارای یەكەم.
ئێستا لەڕووی هونەرییەوە دەركەوت كە كاریگەری گۆڕی دارای گەورەیان بەسەرەوەیە.18 بەراوردێك لەنێوان گۆڕە هەڵكۆڵراوەكەی قزقەپان و گۆڕەكەی دارای یەكەمی هاخامەنشی لەنەخشی ڕۆستەمدا دەمانگەیەنێتە ئەو ئەنجامەی كە هەردوو گۆڕەكە لەشێوەی بیناسازیدا دوو كاری جیاوازن. لەڕووی هونەریشەوە بەپێی هێما هەڵكۆڵراوەكان و ئەو جوانكارییەی لە تاجی كۆڵەكەكانی گۆڕەكەی (دارا)دا كراوە، هەروەها دیاردەكانی بیناسازی تریش هەردوو لایان دیارە ناچنەوە سەر هونەرێك بەڵكو لە دوو سەرچاوەی جیاوازەوە هاتوون. ئەو بەڵگانەش دەمانگەیەنێتە ئەو ئەنجامەی كە نەخشەكەی قزقەپان وەكو سەردەم لە گۆڕەكەی (دارای گەورە) كۆنترە.
ڕای ئێمە لەسەر گۆڕە بەردینە هەڵكۆڵراوەكەی قزقەپان:
ئەوەی لێرەدا گرنگە بوترێت ئەو نەخشونیگارانەیە كە لەسەر گۆڕە بەردینەكە هەڵكۆڵراونو دیمەنەكانیش دەربڕین لە شەڕێكی گەورە دەكات كە هەردوو دەسەڵاتی ئایینی و دنیایی هاوبەشییان تیایدا كردووە كە خاوەنی گۆڕەكە لە ژیانیدا ئەنجامیداوە. سەنگتاشەكەش هاتووە دیمەنەكانی بە وێنە بۆ دەرهێناوین هەروەكو خاوەنەكەی بەردەوام لە ژیاندبوبێت وایە. ئەمەش بەڵگەیە بۆ ئەوەی هونەرمەندەكە ویستوویە لە ڕێگەی هونەرەكەیەوە كارێك بكات نەمری و ژیانی هەتا هەتایی لەبیرو هۆشی خەڵكیدا بۆخۆی دروست بكات. ئەم جۆرە دیاردەیەش پێدەچێت وەكو بیرێك لای گەلانی ئاری نەژاد پەیڕەوی بیری یۆنانی كۆنیان كردبێت بەو شێوەیەی لەگەڵ پایەی مردووەكەدا بگونجێت.19
بەراوردێك لەنێوان ئەو نەخشەی كە دەكەوێتە نێوان هەردوو نەخشە مارپێچەكەی تاجی كۆڵەكەكان لەگەڵ ئەوەی لەوێنە دیوارییەكانی (بابل)دا بەرچاو دەكەون هەروەها بەراورد كردنی جارێكی تر لەگەڵ وێنەكانی هۆڵی ( عەرش ) دەمانگەیەنێتە ئەو ئەنجامەی كە وێنەكان هاوشێوەن جگە لە گۆڕانكارییەكی كەم كە لە بنكی نەخشەكەی قزقەپاندا بەرچاو دەكەوێت.20
بەراوردێكی تر لەنێوان هەمان نەخشداو وێنە دیواریەكانی شاری (كارتۆكەڵتی نینۆرتا)ی ئاشووری دەمانخاتە سەر ئەو ڕایەی كە هونەرمەندی نەخشەكەی قزقەپان سوودی لە هونەری شارستانێتی (میزوپۆتامیا- MesoPotamia) ش دیوە بۆ دەرهێنانی بابەتەكەی.21
ئەگەر بەووردی سەیری تابلۆ دەرهێنراوەكان بكەین دەردەكەوێت هونەرمەندەكە لە ناویانا پارێزگاری لە یەكێتی بابەتەكە كردووە واتە تابلۆكانی چەشنی ئەڵقەی زنجیر بەیەكەوە گرێداون بۆ ئەوەی مانابەخش بن. ئەمەش لەسەكۆی ئاگرەكەوە دەست پێدەكات كە هەردوو كەسەكە هەریەكەو دەستێكیان بۆ ئاگرەكە درێژ كردووە و بەدەستەكەی تریشیان بەشی دواوەی كەوانێكیان پێگرتووە كەهێمای سەركەوتنە لەشەڕدا هەتاوەكو دەگاتەوە بەهێمای خواكان.
لەجلوبەرگی ئەو دوو كەسەدا ئەوە بەرچاو دەكەوێت كە جلكەكانیان لەیەكتر ناچن لەهەمان كاتیشدا لەو پۆشاكانەن كە لەكاتی شەڕدا لەبەردەكرێن. لێرەدا مامۆستای زمانەوانی (تۆفیق وەهبی) كەوتووەتە هەڵەوە بەهۆی ئەوەی ئەو دوو كەسەی بەدوو پاسەوانی ئاگر چواندووە هەروەكوو دەڵێ: ئەوانە لەو دوو پاسەوانە دەچن كە لە بەردەم دەرگای پەرستگای خوای خالدی لە (شاری موساسیر) دا وەستاون كە سەرجۆن پادشای ئاشوور دوای داگیركردنی وێرانیكردووە لەساڵی714 پ.ز.22 هەڵەش لەم بۆچوونەدا دەگەڕێتەوە بۆ جلەكانیان كە جیاوازن بەهۆی ئەوەی جلكی پاسەوانی ئاگركە لەوێنەكاندا دەردەكەون هاوشێوەن .
هەروەكو باسمانكرد ئەو كەسەی دەكەوێتە لای ڕاستی سەكۆی ئاگرەكە پیاوێكی ئاینیەو كراسێكی لەبەردایە هەتاكو خوار ئەژنۆی هاتووە. ئەم جۆرە كراسە باوبووە لە لۆكە دروستیان كردووەو كە تایبەت بووە بە پیاوە ئاینیەكان واتە موغەكان كە شوێنی تایبەتی خۆیان هەبووە، هەر بەوەش لە پۆشاكی تر جیاكراونەتەوە.
گەورە پیاوانی ئاینیش لە جەژنە ئاینییەكاندا پۆشاویانە چونكە (موغ) یان (موبەد) هێمای پاكێتی و ڕۆحی پاك بووە. بەڵام پۆشاكەكەی سەری كە لە وێنەكەدا دیارە لە دوو بەش پێكهاتووە ئەویش سەرپۆش و كڵاوە لە كەتان یان خوری دروست كراوە.23 لەوێنەكەدا سەرپۆشەكە دەمی موغەكەی داپۆشیوە بۆ ئەوەی لەتەپوتۆز بیپارێزێ. وا دیارە ئەمەش هەر بۆ ئەوەبووە كە هەناسەی پیسی مرۆڤ بەرشتی پیرۆز نەكەوێت كە ئاگرەكەیە چونكە ئاگر یەكێكە لەو چوار شتە پیرۆزە لای ئاینی میترایی و زەردەشتی كە هێمای پاكێتییە، ئەمەش لەكاتی ئەنجامدانی ئەركێكی ئاینی وادا شتێكی گونجاو بووە.
لەناو گۆڕە بەردینە هەڵكۆڵراوەكانی ناوچەی كرماشانیشدا كە یەكێكیان لە (سەرپێڵی زەهاو)ە و بۆ ڕۆژگاری ماد دەگەڕێتەوە وێنەی پیاوێك لە بەشی سەرەوەی ڕووی گۆڕەكە بەرچاو دەكەوێت كە بە جلك و كڵاوی میدیەوە دەرهێنراوەو بۆ ڕۆژگاری ماد دەگەڕێتەوە، وێنەكە لەسەر شێوەی پیاوەكەی لای ڕاستی گۆڕە بەردینەكەی قزقەپان دەرهێنراوە كە هەردوو لایان جلكەكانیان هاوشێوەن. بەڵام جیاوازی لە نێوانیاندا ئەوەیە پیاوەكەی سەرپێڵی زەهاو ڕووەو خۆڕهەڵات وەستاوە و بەدەستی چەپی چەپكێك سێپەڕەی گرتووەو دەستی ڕاستیشی لەگەڵیا بەرز كردۆتەوە وەكو لە ڕێوڕەسمێكی ئاینی دا بێت وایە. وا دیارە سێپەڕە گیایەكی پیرۆز بووە لای مادەكان كە پێدەچێت دەربڕین لە (3) پیرۆزەكەی ئاوو ئاگر و خاك بكات. لەوانەشە گۆڕی ناوبراو خاوەنەكەی ئەو موغە بێت كە وێنەكەی دەرهێنراوە.24
كەسەكەی لای چەپیش بە جل و بەرگییا دیارە جەنگاوەرێكی شاخ نشینی كوردستانە، یان پادشایەكە ڕۆڵێكی گەورەی دیوە بۆ كۆتایی هێنان بەشەڕێك. جلكەكەی پێكهاتووە لە دوو پارچە یەكەمیان كراسێكە هەروەكو لەوێنەكەدا دیارە هەتاكو سەر ئەژنۆی هاتووەو هێڵكاری تیادا كراوە واتە چنراوەو پشتێنێكی لەسەر بەستووەو بەسەریا پاڵتۆیەكی بەسەر شانیا داوە.25
ئەم پۆشاكە تەنیا خواوەند و پادشاكان لەبەریان كردووە، هەر بەوەش لە كەسانی تر جیاكراونەتەوە. پۆشاكەكەی سەری بەپێی وردبوونەوە لێی نزیكە لە پۆشاكی سەری پیاوە ئاینییەكەوە، كەلەسەرپۆش و كڵاو پێكهاتووە. 26
لەبەشی سەرەوەی سەرپۆشەكەدا كە دەكەوێتە ژێر كڵاوەكەوە ڕیزێك هێڵی چنراو دەبینرێ وادیارە سەرپۆشەكە بەهەمان شێوەی پیاوە ئاینییەكە دەمیشی گرتۆتەوەو دایپۆشیوە ئەمەش هەمان مانای پێشوو دەبەخشێت بۆ پارێزگاری كردن لە پاكێتی ئاگرەكە. بابەتەكەش باسی سەركەوتنە لە شەڕداو سوێند خواردنە بە ئاگری پیرۆز. وەكو زانراویشە ئاگر لەو سەردەمە كۆنەدا هێمای یەكێتی بووە لەنێوان بنەماڵەی پادشایەتی و دەسەڵاتدارانی ئاینیدا.
ئەو پادشایەتییەش بەو هاوپەیمانەتییەی كەگرتوویە لەگەڵ پیاوانی ئاینیدا بەهێزتر بووە. بۆیە پێدەچێت ئەو سەكۆی ئاگرە كەلەنەخشە هەڵكۆڵراوەكەدا نیشاندراوە ئاگردانی پیرۆزبێت كە لە ئاوێستادا پێیدەڵێن (هستیا) ئەمەش هێمایە بۆ بەردەوامی ژیان. پیرۆزێتیشی زیاتر پەیوەندی هەیە بە باوەڕێكی زیندووەوە وەك لەوەی باوەڕێك بێت ئیمان بە خودایەك بهێنێت كە سیفاتی مرۆڤی هەبێت. ئاگریش شوێنێكی بەرزی لە ئاینەكەدا هەبووە و كۆمەڵێك پیاوی ئاینی واتە (موغ) كاری تایبەتییان تیایدا ئەنجام داوە كە پێیان وتوون ئاگر كەرەوە، یان (ئاتەروان).27
لێرەدا پێدەچێت ئەو كەسەی لە ڕاستی وێنەكەدایە كە دەستی بۆ سەكۆی ئاگرەكە درێژ كردووە لەو مووغانە بێت كە لە نەخشەكەدا ڕۆڵی سەرەكی پێدرابێت. وەكو دیاریشە ئاگر تاكە توخمێكە گرنگی گەورەی هەبووە لە كۆنترین وێنەی ئاینی لای بنەماڵەكانی هیندو ئەوروپی. بۆیە ئەوەی بەرامبەر ئاگر وتراوە كە پیرۆزە هەر لەبەر ئەوە بووە كە سەرچاوەی گەرمی و ڕووناكییە28. جگە لەوەیش ئاگر لای میتراییەكان و زەردەشتییەكانیش قیبلەیە و كەسایەتی میتراو ئاهۆڕامزدا لەناویا بەرجەستە بووە كە هێمایە بۆ ڕاستی و ڕووناكی، پاكی و ڕاستیش لەسیفاتە گەورەكانیانە.
وەكو ئاشكرایە پیاوی ئاینی لەو سەردەمە كۆنەدا وادانراوە نموونەی مرۆڤێكی چاك و بێهاوتابێ و باڵیۆزێك بووبێت لەنێوان خەڵك و خوادا29. هەڵكۆڵینی وێنەی موغەكەش لەنێوان دوو كۆڵەكەی هەیوانەكەدا بەڵگەی ئەوەیە پادشاكان و پێشەواكان بەڕێزەوە نێژراون و مووغەكان خۆیان ئەركی ناشتنی مردووەكانیان گرتۆتە ئەستۆ.
بەراوردێك لەنێوان سەكۆی ئاگری ناو نەخشە هەڵكۆڵراوەكە و ئەو سەكۆی ئاگرەی كەلەناو مۆری هاخامەنشییكاندا بەرچاو دەكەوێت دەمانگەیەنێتە ئەو ئەنجامەی كەلەیەكترەوە نزیكن، ئەمەش پێدەچێت سەرەتای دەركەوتنی ئەو شێوە سەكۆی ئاگرە بۆ بەرلە هاخامەنشییەكان30 بگەڕێتەوە، واتە سەردەمی ماد. هەر ئەوەش وایكردووە لە ڕۆژگاری ماد و هاخامەنشییەكاندا لەناوچەی خۆرئاوا لە كوردستانی خۆرهەڵات و باشوور پەیوەندییەكی نزیك لەنێوان گۆڕە هەڵكۆڵراوە بەردینەكان و پەرستگاكاندا هەبووبێت لەوانە گۆڕی قزقەپان و خەسرەوو شیرین و خۆزرنی هەمەدان و سكاوەند و هەرسین و فەقرەقا لەگەڵ گۆڕە بەردینەكەی نەخشی ڕۆستەم و تەختی جەمشید. نموونەیەكی تری لەبەرچاو لەم جۆرە گۆڕانەدا كە ناسنامەی ئاینی مادەكانی تیادا زیاتر دەردەكەوێت دوو گۆڕە بەردینەكەی شارۆچكەی (سەحنە)یە كە لەڕووەكانیانا نەخشی خۆری باڵدار لەنێوان دوو كۆڵەكەی بەردیندا نەخشێنراوە.31
لەلایەكی ترەوە وا دەردەكەوێت پێشكەوتنێك لەبیرە ئاینیەكەدا لەسەردەمی نەخشە هەڵكۆڵراوەكەی قزقەپاندا ڕوویدابێت بەو شێوەیەی كەلە هونەرەكەدا ڕەنگی دابێتەوە، چونكە لەوەوبەر واتە لەسەردەمە مێژووییە جیاجیاكاندا لەسەر نەخشەكانیان (ئاناهیتا)(عەشتار) دەبینین كەبەخوای شەڕو خۆشەویستی ناوزەدكراوەو هاوبەشیكردووە لەو شەڕانەدا كە پادشا سەركەوتنی تیایدا بەدەستهێناوە، نموونەش بۆ ئەمە نەخشە هەڵكۆكراوەكەی ئانۆبانینییە لەسەرپێڵی زەهاو لە كوردستانی ئێران كە بۆ لۆلۆییەكان دەگەڕێتەوە بەڵام لەم نەخشەدا دیارە ( موغ ) یان پیاوی ئاینی بە نوێنەرایەتی ڕۆڵەكەی پێدراوە .
هەروەكو باسمانكرد لەبەشی سەرەوەی هەیوانەكەدا لەڕیزێكدا هێمای سێ خوا بەرچاو دەكەون، ئەوەی لای چەپ كەشێوەی چوارگۆشەی هەیەو لاشەیەكی باڵداری تیادایەو سەیری لای چەپ دەكات لەشێوەدا نزیكە لە ئاهۆڕامزدا كە یەكێكە لە گرنگترین خواكانی ئاینی كۆنی ئاوێستایی و لەپلەی یەكەمدا دانراوە.
لەبارەی گرنگییەوە وەك دەبینرێ پەرستنی ئەم خوایە لە ڕێبازی (مەزدیە سنا)و هەم لەئایینی تازەی زەردەشتیش دا كۆنترە كە بۆ پێش بنەماڵەی هاخامەنشی دەگەڕێتەوە كەدوای ئەوانیش پەرستنی هەر بەردەوام بووە32. ئەوەی لێرەدا بەرامبەر ئەو خوایە دەیڵێین ئەوەیە باڵەكانی لە نەخشەكەدا بەكراوەیی دەبینرێن لەشێوەدا لە كڵپەی ئاگر دەچێت كاتێك بەرز دەبێتەوەو ڕووناكی دەبەخشێت.33
بە باوەڕی زەردەشتییەكانیش ئاهۆڕامزدای خوای ڕووناكی لاشەكەی لە كۆمەڵێك تیشك پێك هاتووە كەلەناویا وێنەی مرۆڤێك بەدی ئەكرێت كە ئاهوڕامزدایە. دەبێ ئەوەش بخەینە بەرچاو كەئاینی زەردەشت یان ئاهۆڕامزدای خوای گەورەی ئاینەكە ڕەگوڕیشەكەی لەمیتراییەوە وەرگیراوە چونكە سیفاتەكانی خوای زەردەشتی هەمان سیفاتی خوای (خۆر)ە لە میتراییدا.34 بۆیە پێدەچێت هێمای ناوبراو خوای خۆربێت نەوەكوئاهۆڕامزدای زەردەشتی.
لە تابلۆكەدا دیارە دەستی چەپی بەرز كردۆتەوە هەروەكو شتێكی پێگرتبێت واتە شێوەی كاسەیەك شەرابی پیرۆزی تێدا بخواتەوە.
بەراوردێك لەنێوان هەمان تابلۆی قزقەپان و خوای خۆر، كە وێنەكەی لەسەر مۆرێكی لوولەیی هاخامەنشی هەڵكۆڵراوەو هێماكەی بەسەریەوەیەتی دیارە دەگەینە ئەو ئەنجامەی كە وێنەكان هاوشێوەن. ئەمەش مانای ئەوە دەگەێنێت كەتابلۆكەی قزقەپان لە بنەچەدا لەگەڵ خوای خۆر واتە (شەمەش) یەكدەگرێتەوە كە تەواوكەری یەكترن. سەرچاوەی ئەو لەیەكچوونەش لەنێوانیانا دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی كە هەردوو لایان كاریگەرێتی شارستانێتی (بابلی) نوێ یان بەسەرەوە بێت كەلە مۆرە لوولەییەكاندا بەرچاو دەكەون و لەسەرچاوەكەیانەوە وەرگیراوە.
ئەو نەخشەی كە لە ناوەڕاستایە و لەسەریا شێوە تاجێك هەیە، بەخوای مانگ ناساندمان. لەوڵاتی (میزوپوتامیا)ش دا بەخوا (سین) ناسراوە كەخوای ڕووناكیی و تاجە و مانگیش هێماكەیەتی.35
ئەوەی لە نەخشەكەدا دەبینرێ دیمەنێكە لەشێوەی بەلەمێكدایەو كەسێكی تیادایە و ڕیشێكی درێژی هەیە، و دانیشتوانی نێوان دوو ڕووباریش لەبارەیەوە دەڵێن: كەسەكە گەنجە و لەسەرەتای ژیانیدایە و ڕیشێكی درێژی هەیە كەبە بەردی بەنرخ جوانكراوە. بەباوەڕی دانیشتوانی (میزوپوتامیا)ش خوا مانگ لەبەلەمەكیدا ئاسمان دەبڕێ.
وەك زانراویشە مانگ بەخوای چاكە و بەربەرەكانی كاری خراپە دانراوە. لەزمانی سۆمەریشدا بە (ئانـزۆ) ناسراوە كە مانای خوای زانستە هەروەها بە هێمایەكیش دەنووسرێت كەمانای (ڕۆژ)ە.36
لەئاوێستای بچوكیشدا گرنگی پێدراوە و باسیكراوە. ئەم خوایە شێوەی خوای پێشو لەتابلۆكەدا دەستی چەپی بەرز كردۆتەوە كاسەیەكی پێگرتووە هەروەكو شەرابی پیرۆز بخواتەوە. مامۆستا تۆفیق وەهبی ڕای وایە كە ئەو شەرابە لە ئاوێستادا بە (هەومە) ناسراوە كە شەرابی (نەمرییە).37
نەخشەكەی لای ڕاستی هەیوانەكەش كە هێمای خوا عەشتارە بەخوای خۆشەویستیی و شەڕو یەكسانی و دانایی ناسراوە. لەو خوایانەیە كە ئێرانییەكان بە (ئاناهیتا) ناویان بردووە. جگە لەوەش لەوڵاتی (میزۆپۆتامیا)شدا لەخوا ناسراوەكانە، هەروەها كۆنترین خوای ئارییە كە ئاوێستا لەنێوان (هورمز)ی خوای چاكە و ئەهریمەنی خوای شەڕو تاریكی دایناوە. شێوەی دوایی ئەم خوایەش لەخۆرهەڵاتی كۆندا بەپێی نەریتی باو ئەستێرەی زوهرەیە ئەمەش بۆ ئەو كاتە دانراوە كە (ئاناهیتا) یان (عەشتار) بە (Ninanasinna) یان (Ninsinna) یاوەكو (ninisnna) ناسراوە. 38ئەم نازناوانەش بەشێوەیەكی گشتی مانای خاتوونی ئاسمان یان ڕووناكی ئاسمان دەبەخشن، لەنەخشە هەڵكۆڵراوەكەی قزقەپانیشدا ئەو وێنەیەی دوایی بەرچاو دەكەوێت.
لێرەدا لەگەڵ ڕای زانای شوێنەوار ناس (هێرزفیڵد)دام كەدەڵێت: ڕواڵەتی دوایی لەخۆرهەڵاتی كۆندا بەپێی نەریتی دوایی ئەستێرەی (زوهرەیە) كە پێدەچێت ڕواڵەتی ئاناهیتا بووبێت. دوو تاكەكەی تریش بە مانای ڕۆژو مانگ یان بە بیروڕای (هێزرفیڵد) ئاهۆڕامزداو میترایە39. ئەوەی ئاشكرایە (میترا) خوای ڕووناكییە و ئێرانییەكان لەشوێنی خوای ڕۆژ دایانناوە. (میترا)ش یەكێكە لەو خوایانەی كە (زۆراوستەر) بە یارمەتیدەری ئاهۆڕامزدای داناوە كەپاڵەوانی ڕوناكییە، هەروەها شوێنی خوای خۆریشی گرتۆتەوە كە تیشكەكەی ئاهۆڕامزدا دەگرێتەوە،40 بۆیە ئەوەی (هێرزفیڵد بۆی چووەبەلای منەوە لە شوێنی خۆیدا نی یە كە دەبوو ( زۆراوستەر ) لە شوێنی ئاهۆڕامزدا میترا خوای خۆری دابنایە . ئەم خوایەش لە سیفاتە هاوبەشیەكەیدا لەگەڵ خواكانی تردا یەك دەگرێتەوە كە تیایدا یانزە شێوە نەخش لە ئەڵقەی دەرەوەی دا دەبینین كە لە كاسەی شەراب دەچن واتە هاوبەشی دەكات لەو ئاهەنگ گیڕانە و شەراب خواردنەوەدا.
لە لایەكی ترەوە ئەوەی پەیوەندی هەبێت بەم هێمایەوە (بازنەكەی ناوەوەیە كە سوورترە لەو بەردەی لێی هەڵكۆڵراوە، ئەمەش پێدەچێت لەكۆندا بۆیە كرابێت). ئەم دیاردەیە دەمانخاتە سەر ئەو ڕایەی كە لەكۆندا ئەو نەخشە واتە ئەو هێمایە بەو ڕەنگە هەمووی بۆیەكرابێت كەئێستا لەو شوێنەدا پاشماوەكەی دیارە. وادیارە ئەم ڕەنگ كردنەش پەیوەندی هەیە بەو باوەڕە ئاینییەوە كە نەخشەكە دەربڕین لەشەڕ و سەركەوتن دەكات، چونكە لەناو تابلۆكانیشدا بەگشتی بیری سەرەكی هەر بەو جۆرە هاتووە.
لای هەموانیش ئەوە ئاشكرایە لەنەخشەكەی قزقەپاندا فرەخوایەتی تیادا بەرجەستە كراوە، ئەمەش لەڕیزكردنی هێمای خواكاندا بەرچاو دەكەوێت و نیشانی دەدات كە ئایین لەو سەردەمەدا تێكەڵ بووە لەباوەڕهێنان بەخوای زۆر و بێ باوەڕی، لەوانەشە هێمای خواكانی نەخشە هەڵكۆڵراوەكەی قزقەپان پەیوەندی بەخوا سەرەكیەكانی ڕۆژگارەكەوە هەبێت كە دانیشتوانەكە پەرستویانن و دابەشبوون، كە لەسەری هەرەمەكەوە میترا دێت، بەدوایدا لەخواریەوە خوای مانگ و عەشتار، یان (سن) و (ئاناهیتا) دێن كە ئەمەی دواییان بەئەستێرەی زوهرە ناسراوە.
لێرەدا ئەتوانین بڵێین ئەو ئاینەی كە هێرۆدۆت داویەتە پاڵ ئێرانیەكان ئاینی زەردەشتی نەبووە بەڵكو جۆرێك بووە لەئاینێكی سەرەتایی لای ئێرانیەكان كەلەسەر بنەمای فرەخوایەتی و پەرستنی چەند هێزێكی تر لەجیهاندا دامەزراوە، ئاینەكەش بەواتای (ڤیداییەكان) زیاتر لەئاینی زەردەشتییەوە نزیكە چونكە لە ڕووناكییەوە وەرگیراوە وەكو ئاشكراشە ئەو شێوە ئایینەی لەئێراندا لەچاخی دارای گەورەدا هەبووە یەكتا پەرستییە بەڵام دیاردەی فرەخواپەرستی شوێنەواری لەئاینەكەدا هەرماوە.41
سەیركردنێكی تری نەخشەكەی قزقەپان ئەوە دەرئەخات ئەو هونەرمەندەی كارەكەی ئەنجامداوە پەنای بردۆتە بەر دوو تەرزی جیاواز:
یەكەم: ئەو تەرزە ئایۆنیەیە كەلەدوو كۆڵەكەكەدا بەرچاو ئەكەوێت، ئەم شێوەیەش تێكەڵاوە لەتەرزی خۆرهەڵاتیی و ئایۆنی. كۆڵەكەی ئایۆنیش ئەستوریەكەی كەمترە لەكۆڵەكەی (دوری) ی و (كۆرەنپی).42
دووەم: شێوەی گۆڕە هەڵكۆڵراوەكە دەچێتەوە سەر نەخشەی خانووبەرەی كوردی كەلە ژوور و هەیوان و دارەڕاكەیدا دیارە. ئەم جۆرە تەرزەش سەرەتاكەی بۆ بەر لەمادەكان دەگەڕێتەوە.43
ئەم دیاردەیە دەریدەخات كەخانوبەرەی كوردی میراتێكە پەیوەستە بەگەلانی زاگرۆس و لەڕۆژگاری مادەكانیشدا بەردەوامی هەبووە. ئەوەی لێرەدا دەخرێتە بەرچاو ئەوەیە لەكۆمەڵگای كوردیدا زیاتر هەوڵدراوە خانووەكانیان ڕووەوخۆر دروست بكەن، هەمان ئەو دیاردەیەش لەسەردەمی (ماد)داو لەگۆڕە بەردینە هەڵكۆڵراوەكانیانا دووبارە بۆتەوەو ڕووەوخۆر هەڵكۆڵراون، ئەمەش بەڵگەیەكی ترە بۆ ئاینزای ماد كەخۆرپەرست بوون و ژیانەوەی لەئەمڕۆی كۆمەڵگای كوردەواریشماندا دێتە بەرچاو.
وادەرئەكەوێت هونەرمەندەكە كەهاتووە ئەو شوێنەی هەڵبژاردووە بۆ ئەوە بووە كارە هونەریەكەی تیایدا تەواو بكات تا لەو شوێنەبەرزەوە دەستی مرۆڤی نەگاتێ كە بتوانێت دەستكاری ئەو شتانەی ناوی بكات. لەهەمان كاتیشدا شوێنەوارەكەش بەجۆرێك نیشان بدات كە بەو سەركردە، یان پادشا گەورەیە لایەق بوو بێت. شوێنی گۆڕەكەش لەوەو پێش دەریئەخات كە دەلاقەیەك بووبێت هونەرمەندەكە هاتووە گەورەی كردووە بۆئەوەی كارەكەی بەئەنجام بگەیەنێت.
لێرەدا پرسیارێك دێتەپێشێ: ئایا مرۆڤ چۆن توانیویە لەوسەردەمەدا بگاتە ئەو شوێنەی كە لەزەویەوە (10)م بەرزە؟؟ بۆ وەڵامی ئەم پرسیارە ئەو كەسەی سەیری شوێنی نەخشەكەی كردبێت ئەوە دەبینێ كەلای چەپی شوێنەوارەكە، لەوشوێنەی ئێستای دا كە پەیژەیەكی ئاسن لەلایەوە دانراوە بۆ سەركەوتن پاشماوەی پلیكانە دەبینین كەلەبەردەكە هەڵكۆڵراون و تێكدراون.
وادیارە دوای ئەوەی مردووەكە خراوەتەگۆڕەكەوە بەدانانی كەلوپەلەكانیشی كە بەپێی داب و نەریتێكی ئاینی یان لەزیندوو بوونەوەیدا سوودی لێ بینیوە. ئامادەبوانیش دوای تەواوبوونی ڕێوڕەسمەكە دەرگای قسنەكەیان داخستووەو دواجار پلیكانەكانیان شكاندووەو شوێنەكەیان ڕێك كردووە بۆئەوەی دەستی مرۆڤی ڕوخێنەری نەگاتێ تاوەكو ئەوەی لەناو گۆڕەكەدایە نەشێوێ. بەڵگەشمان بۆ ئەمە پاشماوەی ئەو پلیكانە شكاوانەیە كە بەبەردەكانیەوە دیارن.
ئەنجامی باسەكە: لەبەر تیشكی هەموو ئەو زانیاریانەی سەرەوە ئەگەینە ئەو خاڵانەی خوارەوە:
1. هەموو ئەو هێمایانەی كە لەبەشی سەرەوەی هەیوانەكەدا بەڕیزێك دەرهێنراون گوزارشت لەسەردەمی فرەخوایەتی دەكەن كە لەسیفاتەكانیانا هاوبەشن بۆ ئەو رۆژگارە كە نەخشەكەی تیادا دەرهێنراوە. بەپێی بەڵگە دەستكەوتووەكانیش سەبارەت بەهێمای لای چەپی هەیوانەكە واتە دیمەنە باڵدارەكە پێدەچێت سەردەمی گۆڕەكەبۆ چاخی میترایی بگەڕێتەوە، واتە خۆرپەرستی ئەمەش پێچەوانەی ڕای شارەزایانی شوێنەوار و مێژووی دێرینە كەنەخشەكە بۆ چاخی ( هورمزدی) زەردەشتی دەبەنەوە كە ئەوەش دووركەوتنەوەیە لەڕاستی.
2. بیری سەرەكی لە دروستكردنی نەخشەكەدا وادیارە كاریگەرێتی كەلتوری هونەری یۆنانی كۆنی بەسەرەوە بێت بەهۆی ئەوەی دیمەنەكان كەچەند تابلۆیەكن چەشنی ئەڵقەی زنجیر بەیەكترەوە گرێدراون كەلەمانادا تەواوكەری یەكترین، ئەمەش بۆئەوەیە هونەرمەندەكە بڵێ: خاوەنی گۆڕەكە ئەوەی لەژیانیدا كاری بۆ ئەنجام داوە لەسەر گۆڕەكەی لەو دیمەنانەدا بۆیان دەرهێناوە. ئەمەش بەڵگەی تیشكدانەوەیەكە بۆ ئەو هونەرەی كە باو بووە لەو سەردەمەدا، جگە لەوەش بەنەخشەكەوە دیارە سوود لەهونەری ئاشووریی و عیلامیش بینراوە، ئەوەش لەدەرهێنانی نەخشونیگاری تاجی كۆڵەكەكاندا دەكەونە بەرچاو.
3. ئەو جل و بەرگەی لەبەری ئەو دوو كەسەدان لەنەخشەكەی قزقەپاندا هەرچەندە بەرگەكان جیاوازن، بەڵام گەڕانەوەیەكە بۆ پاشماوەكانی تەختی جەمشید لەنێوان وێنە هەڵكۆڵراوەكاندا، كە لەو بابەتانەدا بەرچاو دەكەون ئەو پۆشاكانەش واتە ئەوەی لای چەپ دەچێتەوە سەر جلكی پادشای مادەكان44، ئەوەش لەسەرچاوە مێژوییە جیاجیاكاندا باسی كراوە. بەو جۆرە دەگەینە ئەنجامێك كە پۆشاكەكان بەوەی موغەكەشەوە بۆ سەرچاوەیەك دەگەڕێنەوە كە پەیوەستە بەچاخی دەسەڵاتدارێتی مادەكان لەناوچەی قەڵەمڕەویاندا، ڕەنگبێ دیمەنی لای چەپ كیاكسار بێت، هەروەها (جواد مفرد كەهلان)یش هەمان ڕا دووبارە دەكاتەوە.45
4. بوونی ئەو دوو كەسەی كە ڕۆڵی سەرەكییان پێدراوە لە نەخشە هەڵكۆڵراوەكەدا، پێدەچێت دیمەنی سەركەوتنی پادشای میدی (كەیخوسرەو (633-585پ.ز) بێت بەسەر ئاشورییەكاندا لەساڵی 612پ.ز كەهەردوو دەسەڵاتی ئایینی و دنیایی هاوبەشییان لەوپیرۆزیەدا كردووە و كۆتایی بەدەسەڵاتی ئاشوور هاتووە. بەوشێوەیە گۆڕە بەردینەكەش هەر بۆ ئەو پادشایە دەگەڕێتەوە. كەهەیە لەمێژوونووسان پشتگیری لەو ڕایە دەكات، لەوانە دیاكۆنۆف، كەدەڵێ: نەخشە هەڵكۆڵراوە گۆڕە بەردینەكەی قزقەپان ئەو چاخەی كە نەخشەكەی تیادا هەڵكۆڵراوە وادەرئەكەوێت سەردەمی ئاوەدانی و خۆشگوزەرانی دانیشتوانەكە و زانست بووبێت46. بەڵگەش بۆ ئەوە هێمای مانگ و ئەستێرەی زوهرەی لەسەر هەڵكۆڵراوە. كۆی ئەو ئەستێرانەش گیانداری پیرۆزن كە بەردەوامی بەژیان ئەدەن، هەروەها لەدایكبوونیش زۆر دەكەن. مرۆڤیش لەشەو دا هەموو كات بۆ ئاسماندەڕوانێت و ئەو ئەستێرانەش كە دەكەونە بەرچاوی دەیانكاتە هێما بۆ پەرستنیان، بەپێچەوانەشەوە مرۆڤ لە ڕۆژدا كەمتر سەیر دەكات.
5. ئەو هێمایانەی كە لەنەخشەكەدا دەركەوتوون یا وەكو بەرجەستە كراون هەموویان بۆ خواكان دەگەڕێنەوە كەخوای ژیریی و چاكە و زانست و ڕوناكین و دژی شەڕ و تاریكین كە هاوبەشن لەئەركەكانیانداو خاوەنی تاجن و تاجیش بەمرۆڤ دەبەخشن بەمانا پادشایەتی.
لەو شەڕەشدا كەسەركەوتن بەدەست هاتووە بەڵگە بۆئەوەش بوونی كەوانەكانەو خواكانیش پیرۆزیی و ئاهەنگ گێڕانی خۆیان پێشكەش دەكەن، ئەوەش بەبوونی كاسەی دەستیان و خواردنەوەی شەرابی پیرۆزبەناوی هەومە دەردەكەوێت. ئەم دیاردەیەش بەهێماكەی لای ڕاستیشەوە دیارە كە تیایدا یانزە شێوە نەخش بەئەڵقەكانی دەرەوەیدا لەشێوەی كاسەی شەراب بەرچاودەكەوێت .
6. هەروەكو لە سەرچاوە مێژووییەكاندا هاتووە ئەو شەڕەی لەنێوان مادەكان و ئاشوریەكاندا ساڵی 612 ی پ.ز ڕویداوە كە بەسەركەوتنی مادەكان كۆتایی هات و ئاشوریەكان نەینوای پایتەختیان لە دەستدا . هەموو بەڵگەكان بۆ ئەوە دەچن كە لەبەهاری ئەو ساڵەدا ڕویدابێت كە بۆنەكە یەكدەگرێتەوە لەگەڵ چەژنی نەورۆزدا واتە لەنێوان مانگی 3، 4 ی هەمان ساڵدا . بەڵگەی لەبەرچاویش بۆ ئەو بۆچوونە باسەكەی ناو تەوراتە كە لە دووشوێندا باسی گەمارۆدانی نەینەوا و داگیركردنی كراوە . ئەوەش لە كتێبی ( ناحوم بابی دووەم ) دا هاتووە كە دەڵێ : نەینەوا ببووە ئێستێڵكێكی گەورەو ئاوی دیجلە كرابووە سەری كە لەچەند شوێنێكەوە دەروازەكانی ڕووبارەكەیان كردبۆوە هەرئەوەش بووە هۆی ئەوەی شوورەی شارەكە وێران ببێ و كۆشكەكانی ناوەوەی بڕوخێن 47. لای هەموانیش ئەوە دیارە كە زۆربوونی ئاو لەوەرزی بەهاردا دەستپێدەكات ئەوكاتەی بەفری شاخەكان دەتوێنەوە . هەموو ئەو باسانەی ناو تەوراتیش پەیوەستە بەو وەرزەوە كە تێیدا مێژووی شەڕەكە یەكدەگرێتەوە لەگەڵ یەكەم نەورۆزی سەركەوتنی قەومی ی مادەكان بەسەرئاشوریەكاندا و ڕوخاندنی قەڵای زۆرداریان