كورد لە سەرچاوە مێژووییە ئیسلامییەكاندا

ا- تۆماری مێژوونووسانی عەرەبە موسڵمانەكان لەسەر كورد

یەكەمین كۆمەڵ ڕۆڵيان لە نووسینەوەی مێژووی سەدەكانی ناوەڕاست بینی، مێژوونووسە عەرەبە موسڵمانەكان بوون. سەرقافڵەی ئەوانیش، (واقدی/207ك- 822ز) بوو. واقدی بە یەكێك لە كۆنترین مێژوونووسانى سەردەمەكە دادەنرێت، كە لە بەرهەمەكەیدا (فتوح الشام) باسى لە بڵاوكردنەوەى ئایینى ئیسلام لە هەرێمى شام كرد. هەروەها باسى لە مەڵبەندە كوردنشینەكانى هەرێمەكە و شێوازى بەئیسلامبوونيان كرد.

(واقدی) لە تۆمارەكانیدا زیاتر ئاماژەی بە ئایینی دانیشتوانەكەى و شێوازی ململانێی سوپای عەرەبی ئیسلامی و ئەو ناوچانە كرد، بێ ئەوەی ئاماژە بە (كوردبوون)ی ئەوان بكات. تەنانەت لەگەڵ ئەوەی باسی لە ململانێی نێوان هێزەكانی دەوڵەتی خەلافەت لە سەردەمی (عومەری كوڕی خەتاب)ی دووەمین خەلیفەی ڕاشدی و دانیشتوان و فەرمانڕەواكانی شارەكانی (حەلەب، شەمسانی، ماردین، حەڕان، میافارقین، ئامەد، چیای جوودی) كردووە، باسى لە كوردبوونی دانیشتوانەكەی نەكردووە! بەڵام ئاماژەی بە ئایینی دانیشتوانی (میافارقین و ئامەد) داوە، كە مەسیحی بوون.

ئامانجی (واقدی) لەو بەرهەمەیدا ئەوەندەی مەبەستی خودی پرۆسەكە بووە، ئەوەندە مەبەستی زمان و كولتووری دانیشتوانەكەی نەبووە، چونكە ئەوەندەی شێوازی ئیسلامبوونی ئەو ناوچانەی بەلاوە گرنگ بووە، كە سوپای عەرەبی ئیسلامی پێگەیشتووە، ئەوەندە گەڕانەوە بۆ لایەنەكانی تری وەك زمان و كولتوور و شێوازی ژیان و ئایین و بنەماكانی ئابووری و پێكهاتەكانی كۆمەڵایەتیی كۆمەڵگای كوردی بە لایەوە گرنگ نەبووە. ئەوەش ڕەخنەیەكى مێژووییە بە بەرهەمەكەیەوە.

(خەلیفە بن خەیات/240ك- 854ز)یش لە بەرهەمەكەیدا (تأریخ خلیفة بن خیاط) دەبێتە سەرقافڵەى مێژوونووسانی عەرەبی و ئیسلامی، كه ناوی كوردی وەك پێكهاتەیەكی سەردەمەكە لەگەڵ ڕووداوەكاندا هێناوە. لە دەستپێكدا ئاماژەى بە پەیوەندییەكانى كورد و كۆمەڵى خەواریج كردووە، كە هەندێك لەو پەیوەندییانە دژ بوون، وەك دژایەتیی كوردەكانی جزیرە بۆ (بوستام كوڕى لەیسی تەغلووبی)، سەركردەی خەواریجی بەیهەسی، بەوەى زۆر ئازاری كوردەكانی داوە و لەگەڵیان باش نەبووە.

هەروەها باسی لە بەشداریی كورد لە بزووتنەوەى (عەبدولڕەحمان كوڕى ئەشعەس) كردووە، كە ساڵى (81ك/700ز) دژ بە سیاسەتەكانی (حەجاج كوڕی یوسفى سەقەفی) و دەوڵەتى خەلافەتى ئومەوی راپەڕی. باسیشى لە هاوكاریى كوردەكان بۆ دوایەمین خەلیفەى ئومەوى (مەروانى كوڕى موحەممەد) كردووە، چونكە لە دایكەوە كورد بووە. هەموو ئەو زانیارییانەش بەو مانایە بوون، كە باسى كورد لە ڕووداو و ململانێ سیاسییەكانى سەردەمەكەدا هاتووە.

(بەلازەری/279ك- 892ز)ش لە بەرهەمەكەیدا (فتوح البلدان) باسى لە شێوازى پرۆسەى بەئیسلامبوونى ناوچە كوردنشینەكان و هەڵسوكەوتى سەركردە و سەربازە عەرەبییە ئیسلامییەكان بەرامبەر كورد و هەڵوێستى كوردەكان بەرامبەر ئەو شاڵاوانە كردووە. ئاماژەشى بە بڕى ئەو باجانە داوە، كە سەركردەكانى عەرەبی و ئیسلامی خستبوویانە سەر ناوچە و مەڵبەندە كوردنشینەكان. لە بەرهەمى دووەمیشیدا (الانساب و الأشراف)، سەربارى ئاماژەدان بە پەیوەندیى كوردەكان و كۆمەڵى خەواریج داوە، باسی لەوەش كردووە، كە چۆن كوردەكان داڵدەیان داون، ئەو كاتەشى لە سیاسەت و كردەوەكانیان ناڕازی بوون، لە دژیان وەستاون.

ئاماژەی بەوەش داوە، كە دایكی دوایەمین خەلیفەی ئومەوی (مەروان كوڕى موحەممەد) كورد بووە. هەر بۆیە كوردەكانى هەرێمى جەزیرە هۆكاری گەیشتنى بوون بۆ پایەى خەلافەت و لە ماوەى (پێنج) ساڵى خەلافەتیدا (127- 132ك/ 745-749ز) بەشێكى زۆریان پشتیوانییان كردووە. ئەوەشى خستووەتە ڕوو، كە بەهۆى دوورەپەرێزیی كوردەكان لە بەشێكى زۆری ڕووداوەكان، كاریگەریی لەسەر ناوبانگيان كردووه.

(ئیبن ئەعسەمی كووفی/314ك- 926ز)ش لە بەرهەمەكەیدا (كتاب الفتوح) زانیاریى لەسەر ناوچە كوردنشــینەكانى هەرێمى جەزیرە داوە. لەوانەش باســى لە خۆڕاگریى شارى (ڕوها) لەبەرامبەر شاڵاوێكى گەورەى عەرەبە موسڵمانەكان كردووە. هەروەها دەقى نامەكەى خەلیفە (عومەرى كوڕى خەتاب)ى خستووەتە ڕوو، كە بۆ (عەیازى كوڕى غەنەم)ى ناردووە و تێیدا فرمانەكانى بەو سەركردەیە كردووە، كە بە چ شێوازێك ناوچەكە كۆنتڕۆڵ بكات! لەگەڵ كۆمەڵێك زانیاریى بەنرخى تر لەسەر ئەو بابەتانەى پێشتر باس كران. هەروەها ئاماژەی بەوە داوە، كە مەڵبەندە كوردنشینەكان، بەتایبەت هەرێمی جزیرە، شوێنی پەنادانی یاخیبوان بوو لە دەوڵەتى خەلافەت، بەتایبەت بزووتنەوەكانی خەواریج.

(مەقدسی/324ك/ 836ز)ش كاتێك باسى ناكۆكیى نێوان كوردەكانی كردووە، بە هۆكارى دواكەوتوویی ئەوانى زانیوە و پێی وابووە، كاری لەسەر ناوبانگیان كردووە.

(ئەلئەزدی/334ك- 945ز) نووسەرى (تأریخ الموصل)يش ئاماژەى بە كۆچى خێڵى قەحتانی عەرەبى بۆ ناوچەكانی (شارەزوور و جزیرە) كردووە. ئاماژەشى بە كوردبوونى شارى (مووسڵ) و دەوروبەرى كردووه. ئەوەشى تۆمار كردووە، كە كوردەكانى ئەم ناوچەیە پشتگیریى كۆمەڵى خەواریجیان كردووە.

(تنووخى/384ك- 994ز)ش لە بەرهەمێكیدا بە ناوی (نشوار المحاضرة واخبار المذاكرة)دا تەنیا (دوو) جار ئاماژەی بە كورد داوە. لە جاری یەكەمدا باسی كەسێكی كردووە بە ناوی (ئەبوو عەلى موحەمەد كوڕى مەنسوور) ناسراو بە (ابن كردی) و لە باسی ئەویشدا نووسیویەتی: ’’ئەبوو عەلی باسی كەسێكی بەتەمەن و پاكی شاری بەغدای بۆ كردووین، كە لەو شارەدا پۆشاكی بووكى ئامادە دەكرد‘‘. هەروەها باسی ئەوەشی كردووە، كە ’’پۆشاكی بووك لەو شارە تایبەتمەندیی خۆی هەبووە و كاری وردی تێدا كراوە‘‘.

ئەمەو لە تۆمارێكی تریدا ئاماژەی بە (دوو) كەسایەتی كردووە، بە ناوەكانی (عوبەیدوڵا كوڕى موحەممەد كاتب) ناسراو بە (ئەلیەزیدی)، كە ساڵی (284ك/ 896ز) كۆچی دوایی كردووە. كەسایەتیی دووەمیش ناوی (موحەممەد كوڕى عەباسی یەزیدی) بووە. لەو (دوو) تۆمارەشەوە دەگەینە ئەوەی كە پێدەچێت (دوو) ئەو كەسایەتییە كوردی ئێزدی بووبن و لەو سەردەمەدا ژیاون. بەو تۆمارەش بێت، لەو سەردەمەدا باوەڕداری كوردى ئێزدی هەبوون.

(ئەلفارقی/572ك- 1176ز)ش بە یەكێك لە دیارترین مێژوونووسانی ئەم سەردەمە دادەنرێت، كە كتێبی (تاریخ الفارقی) بۆ مێژووی دەوڵەتى مەروانی تەرخان كردووە و بە ناوی (دەوڵەتى دۆستەكی)ش ناسراوە و لەنێوان ساڵانى (373-489 ك/983-1096 ز) فەرمانڕەوایەتیی باكووری كوردستانی كردووە و پایتەختى دەسەڵاتەكەشی شارى (ئامەد) بووە.

(ئیبن شەداد/684ك- 1285ز)یش لە بەرهەمەكەیدا (الأعلاق الخطیرة في ذكر أمراء الشام والجزیرة) لە كاتى باسكردنى هەرێمى جزیرەدا زانیاریى بەنرخى لەسەر بایەخ و ڕەسەنییەتیى كورد لە ناوچەكە و ڕووبەڕووبوونەوەى شاڵاوى عەرەبى ئیسلامی خستووەتە ڕوو. تەنانەت باسى لە شێوازى ئیسلامبوونى كورد و ئەوانەى كردووە، كە تواناى بەرەنگاریى شاڵاوەكانیان نەبووە و لەبەرامبەر مانەوەیان لەسەر ئایینى باب و باپیرانیان باجیان داوە. باسى ئەوانەشى كردووە، كە لە بەرگریكردنی خاك و سامانیان كوژراون، هەروەها زۆر بە وردی مێژووی بنەماڵەی ئەیووبی و دامەزرێنەرەكەی (سەڵاحەددینى ئەیووبی) تۆمار كردووە، كە ڕووبەڕووی شاڵاوی خاچ دروشمەكان وەستا.

(ئەربیلی/717ك- 1317ز)ش لە (خلاصــة الذهب المســبوك) لەسەر هەمان ســەردەم هەندێك زانیاریى لەسەر پەیوەندیى كورد بە عەباسییەكان تۆمار كردووە و بە یەكێك لە مێژوونووسانى ئەو سەردەمە دەژمێردرێت، كە چەند ئاماژەیەكی بەو ڕووداوانە كردووە. هەروەها (ئیبن ئەلفوتی/723ك- 1332ز) لە بەرهەمەكەیدا (الحوادث الجامعة والتجارب النافعة المائة السابعة) سەبارەت بە پەیوەندیى كوردەكان لەگەڵ هەردوو بنەماڵەى ئومەوى و عەباسی، چەندین زانیاریى خستووەتە ڕوو، لەوانە هۆگریى كوردەكانى شام بۆ بنەماڵەى ئومەوییەكان، كە بەدرێژایى سەردەمى عەباسییەكان هەوڵى گەڕانەوەى ئەو بنەماڵەیان دا بۆ پایەى خەلافەت و هەوڵى لێدانى بنەماڵەى عەباسییەكانیشیان لەلای خۆیانەوە دا.

(ئیبن كەسیر/774ك- 1372ز)یش لە بەرهەمەكەیدا (البدایة والنهایة في التأریخ) گەلێك زانیاریى لەسەر كورد و هەڵوێست و بارودۆخیان لەبەرامبەر ڕووداوەكانى سەدەكانى ناوەڕاست و بەتایبەت ڕووداوەكانى سەردەمى خەلافەتى ئومەوى و عەباسى خستووەتە ڕوو.

(ئەلعەسقلانی/856ك- 1405ز) لە بەرهەمەكەیدا (الأصابة في تمیز الصحابة)، سەرەڕاى ئەوەى چەند تۆمارێكى مێژوویى بۆ بەجێ هێشتووین، ئاماژەى بە (دوو) كەسايەتیى كورد داوە، كە لە شارى (مەدینە)دا هاوەڵى پەیامبەر (د.خ) بوون. ئەوانيش (كابانى كوردى) و (مەیموونى كوڕى كابان) بوون. تەنانەت ئاماژەى بەوە داوە، كە (مەیموون) ناسراوە بە(ئەبى بەسیر) و چـەندین فـەرموودەی لــەبـارەى (مـارەیى، تـەڵاق، ژیانى كۆمەڵایەتى) لــە پـەیامبەر (د.خ) گێڕاوەتەوە. بەوەش ڕۆڵى كوردى لە سەرەتاى دەركەوتنى ئایینى ئیسلامدا خستووەتە ڕوو.

ب- تۆماری مێژوونووسە ئيسلامييەكان لەسەر كورد

لەنێو مێژوونووسە ئیسلامییەكان و ئەوانەی بە ڕەچەڵەك عەرەب نەبوون، (أبن قتیبە/276ك- 889ز) دەبێتە سەرقافڵەی ئەم بوارە. دیارە ئەگەرچی هەندێك بە عەرەب ناساندوویانە، بەڵام بەپێى چەند توێژینەوەیەكی زانستی بە ڕەچەڵەك فارس بووە.

ئیبن قوتەیبە لە بەرهەمی (الأمامة والسیاسة)دا ئاماژەی بە بارودۆخى كوردەكانى سەردەمەكەى و پێش خۆى كردووە. ئەو كوردى بە چیاكان پێناسە كردووە و پێی وا بووە، كە كورد بێ چیا هەڵناكات، چونكە چیاكان بۆ كورد پشتیوانێكی هەمیشەیی بوون. ئەو وتەیەشی وەك مێژوویيەك بۆ داهاتووی كورد بەجێ ما، كە بێ چیا هەڵنەكات و تاكە پشتیوانی واقیعیی بێت.

ئەوەیشى یارمەتیى ئەو ناسینەی دا، زێدەكەی بوو لە شارى (دینەوەر)، كە شارێكى كوردنشینى سەردەمەكە بوو. لە كتێبی (المعارف)یشدا باسی لەوە كردووە، كە سیستەمى خێڵەكى ڕۆڵى خۆى لەسەر ناساندنى كورد بە پێكهاتەكانی سەردەمەكە گێڕاوە، بەوەی بە دواكەوتوویی پێناسە بكرێن، لەكاتێكدا زۆرینەی پێكهاتەكانی ئەو سەردەمە وەك كورد خێڵەكى بوون. لەو روانگەیەشەوە بۆ پێگەی كوردەكانى ڕوانیوە.

لە (عیون الاخبار)یشدا، كە زیاتر بۆ لایەنی شارستانی و باری گوزەرانی خەڵك و بارودۆخی هەرێمەكانی تەرخان كردووە، پێى وابووە، كە كوردەكان وەك عەرەبەكان لە بەشێك لە خەسڵەت و كولتوور و داب و نەریتى ڕۆژانە و ئاییندا هاوبەشن. ئەو لەكاتێكدا ئاماژەى بە كورد و بوونی مەڵبەندەكانی (هەرێمی چیا، مووسڵ، عێراق) نەداوە، بەڵام گەیشتووەتە ئەوەی كە هەرێمەكانی (جزیرە، هەرێمی چیا، مووسڵ) ناكەونە سەر عێراق. بەشێكى ئەو زانیارییانەشی لە مێژوونووسانى پێش خۆی وەرگرتووە.

(تەبەڕی/310ك- 923ز) لە (تأریخ الرسل و الملوك)دا لەگەڵ ئەوەی بە بەرهەمێكی مێژوويی و باوەڕپێكراو ناسراوە، لە ئاست گەورەیی بەرهەمەكەی، كەمترین ئاماژەی بە كورد و خاكەكەی داوە. لە دەستپێكدا ئاماژەى بە نامەكەی (ئەردەوانى پێنجەم) دوایەمین پاشای ئەشكانى بۆ (ئەردەشێر كوڕى بابەك) كردووە، كە تێیدا (ئەردەشێر)ى بە یەكێك لە كوردەكان ناو بردووە. دیارە ئەگەرچی ڕوون نییە مەبەستی پاشای ئەشكانی لە ڕەچەڵەكی (ئەردەشێر كوڕى بابەك) كورد بووە، یان كۆچەری، چونكە لەو سەردەمەدا بە كۆچەرییەكانیش گوتراوە كورد، بەڵام ئەوە یەكەمین ئاماژەیە بە كوردبوونی كەسایەتییەكی سیاسی و دامەزرێنەرى (ئیمپراتۆری ساسانی).

هەروەها ئاماژەی بە ناوی چەند بەرپرس و كەسایەتییەكی نێو ئیمپراتۆری ساسانی داوە، كە كورد بوون. بەدوایدا ئاماژەی بە گەیشتنی سوپای عەرەبی ئیسلامی بۆ كوردستان و گرتنی شارەكانی (حولوان، ماسبزان، نەهاوەند، دینەوەر،....تاد) كردووە. لە باسی بارودۆخى كوردەكان و مەڵبەندەكانى لە سەردەمی دەوڵەتى خەلافەتی ئومەویشدا، ئاماژەی بە پشتیوانی و هاوكاریی كوردەكان بۆ بزووتنەوەكانی نەیار بە دەوڵەتى خەلافەتى ئومەوی كردووە، لەپاڵ خستنەڕووی ڕۆڵی كورد لە ململانێكانی دەوڵەتى خەلافەتى عەباسی و بانگەشەی عەباسییەكان.

ئاماژەشی بە پشتیوانیی كوردەكان بۆ بزووتنەوە و ڕاپەڕینەكانی دژ بە دەوڵەتى خەلافەتى عەباسی كردووە. وەك (بەشداریی كورد لە بزووتنەوەكانی خەواریج) و (بزووتنەوەى بابەكی خوڕەمى) لەنێوان ساڵانى (201-223ك/816-837ز) لە ڕێگاى (عیسمەتى كوردی) و (بزووتنەوەی كۆیلەكان) لەنێوان ساڵانى (255-270ك/868-883ز) لە ڕێگای (موحەممەد كوڕى عوبەیدوڵای ئازادمەردی).

هەروەها بەشداریی كورد لە (بزووتنەوەی قەرامیتەكان) بە سەركردایەتیی (جەعفەری كوڕى حەمید). ئەمەو جگە لە خستنەڕووى هەڵوێستى كوردەكان لە بانگەشەى عەباسییەكان و ململانێى لەگەڵ ئومەوییەكان و بارودۆخى كوردەكانى لە سەدەكانى (شەشەم و حەوتەمی كۆچی) بەرامبەر بە (دوازدەیەم و سێزدەیەمی زایینی). چیاكانیشى بە مەڵبەندی یەكەمین و سەرەكیی كورد باس كردووە. ئەوەش بەو واتایەی، چیاكانی بە پشت و پەنای كورد و زێدی یەكەمی كورد زانیوە.

(زەهبی/748ك- 1347ز)ش لە (سێ) بەرهەمیدا (تأریخ الأسلام وطبقات المشاهیر والأعلام، العبر في خبر من عبر، المشتبە من الرجال أسمائهم و أنسابهم)، وەك مێژوونووسێكى توركمانى، زانیاریى جۆراوجۆرى لەسەر كورد و ناوچە كوردنشینەكان و پەیوەندییان بە دەسەڵاتەكانى ئومەوى و عەباسى و هێزە توركمانییەكانى ئەو سەردەمە خستووەتە ڕوو.

(ئیبن خەلدوون/808ك/1405ز)یش مێژوونووسى بەربەر لە (دوو) بەرهەمیدا بە ناوەكانی (المقدمە) و (كتاب العبر و دیوان المبتدأ والخبر عن أیام العرب و العجم و البربر ومن عاصرهم من ذوي السطان الأكبر) ڕووداوەكانى سەردەمى پێش خۆى بە شێوازێكى جیاواز لەوانى تر تۆمار كردووە. باسیشى لە كورد و ڕۆڵى لە ڕووداوە سیاسییەكاندا كردووە. لە كتێبی دووەمیشدا كوردی بۆ نەوەی (حام كوڕی نووح) گێڕاوەتەوە، كە ئەوەش جێگای مشتومڕی زۆرە.

مێژوونووسى ئێرانیش (مستەوفى قەزوینى/750ك/ 1345ز) لە كتێبی (نزهە القلوب) بۆ یەكەمین جار ناوی كوردستانی بۆ وڵاتى كوردان بەكار هێناوە و ئاماژەی بە پایتەختى ئەو وڵاتە كردووە كە (قەڵای بەهار) بووە لە باكووری خۆرئاوای شارى (هەمەدان). لە كتێبی دووەميشى بە ناوی (تاریخ گزیدە)دا (بابەك)ی باوكی (ئەردەشێر)ى دامەزرێنەرى ئیمپراتۆری ساسانى بە كوردێكی شوانكارە ناو بردووە، لەكاتێكدا ئەو بنەماڵەیە لە دایكەوە (كورد) و لە باوكەوە (فارس) بووە. ئەوەش دواى ئەوەی (ساسان)ى باپیرى (ئەردەشێر) كچی سەرۆكی بنەماڵەی بارزنجی كوردی هێناوە و لەویش (بابەك) لەدایك بووە. بەو هاوسەرگیرییەش پێگەی كۆمەڵایەتیی (ساسان) و بنەماڵەكەی لە هەرێمی پارس بەرز بووەتەوە، چونكە (بارزنجییەكان) بنەماڵەیەكی دیار و ناسراوی هەرێمی پارس بوون.

ئەوانەی باس كران، پۆلێك بوون لەو مێژوونووسە ئیسلامییانەی بە ڕەچەڵەك عەرەب نەبوون و مێژووی ئەو قۆناغەیان بەگشتی و مێژووی كۆمەڵگای ئیسلامیان بەتایبەتی تۆمار كردووە، كە كوردەكانیش بەشێك بوون لە كۆمەڵگایە.


ت- تۆماری مێژوونووسە كوردە موسڵمانەكان لەسەر كورد

كاتێكیش دێینە سەر مێژوونووسە كوردە موسڵمانەكان (ئەبوو حەنیفە ئەلدینەوەری/282ك- 895ز) دەبێتە سەرقافڵەی ئەو بوارە، كەچى ئەم مێژوونووسە لە چەند شوێنێكی كەمدا نەبێت ئاماژەی بە (كورد) نەداوە. ئاماژەكانیش دوو لایەنە بوون، لایەنێكیان مەبەست لە خودی كوردەكان بووە، لایەنی دووەم مەبەست لە ئافرەتێك بووە بە ناوی (كوردییه).

لە ئاماژەی یەكەمدا سەرەتا باسی لە ڕیشەی كورد كردووە. ئەو بابەتەشی بۆ ڕووداوەكەى (ستەمكاریى زوحاك) گێڕاوەتەوە، بەوەى كوردەكان بەهۆى ڕزگابوونی ئەو لاوانەوە دەركەوتوون، كە بە هەوڵى (دوو) چێشتلێنەرەكەى زوحاك ڕزگار كراون. ئەو ڕووداوەش زۆر دوورە لە ڕاستی، چونكە میژووی دەركەوتنى كورد زۆر لەوە كۆنترە، كە ئەو مێژوونووسە كوردە بە زمانی عەرەبی تۆمارى كردووە.

لە ئاماژەیەكی تردا باسی لە پشتیوانیی كورد بۆ (ساسانی كوڕى بەهمەن) پاشای فارسە كیانییەكان كردووە، بێ ئەوەی ئاماژە بە جۆر و شێواز و مەڵبەندی ئەو كوردانە بكات، بەڵام پێدەچێت مەبەستى لە هاوكاری و پشتیوانیی كوردانی خۆرهەڵات بێت، چونكە لەژێر سنووری دەوڵەتى كیانیدا بوون. هەروەها ئاماژەی بە خوشكێكی (بارامى شەشەم)ى پاشای ساسانی بە ناوی (كوردییە) كردووە و بە یەكێك لە ئافرەتە جوانەكانی سەردەمەكەی ناوی بردووە.

(كوردییە)ش بۆ ئەوەی شوو بە (كیسرا پەرویز)ى پاشای ساسانی بكات، مێردەكەی خۆى بە ناوی (بوستام) دەرمانخوارد كردووە و كوشتوویەتی. ئەوەش لەكاتێكدا بووە، كە (كیسرا پەروێز) چەندین ساڵ لە كێشەدا بوو لەگەڵ (بارام چۆبین)ى مامی لەسەر دەسەڵات. هەموو ئەو ئاماژانەش بە (كوردییە) بەو مانایە نەبووە، كە ئەو ئافرەتە یان (بارام چۆبین) كورد بووبن، بەڵكوو ناوەكەی (كوردییە) بووە. هەموو ئەو ئاماژانەش بە كورد، تایبەت نەبوون بە قۆناغی مێژووی سەدەكانی ناوەڕاست، بەڵكو تایبەت بە قۆناغی مێژووی كۆن و هیچیان لە ڕەوتی مێژووی كۆنی كورد نەگۆڕیوە.

لە ئاماژەكانی بە قۆناغی مێژووی سەدەكانی ناوەڕاست، باسى لە نامەیەكی (ئەفشین)ى سەركردەی توركی عەباسی بۆ كوردەكانی ئەرمەنستان كردووە، تا لە بەرامبەردا وازهێنان لە بزووتنەوەى (بابەكی خوڕەمى) لێخۆشبوونى دەوڵەت و خەلیفەی عەباسی (موعتەسم بيلا) بیانگرێتەوە، بێ ئەوەی ئاماژە بە ئەنجامی ئەو نامەیەش بكات، كە ئایا كوردەكانى ئەرمەنستان بە نامەی ئەو سەركردە توركەى دەوڵەتى خەلافەتى عەباسی ڕازی بوون و وازیان لە بزووتنەوەكەی (بابەكی خوڕەمی) هێنا یان نا؟

(ئیبنولئەسیر/630ك- 1232ز)یش، كە خاوەنى شاكارى (الكامل في التأریخ)ە، مێژوونووسێك و سەرچاوەیەكى ڕەسەنى سەردەمى خۆی بووە. ئەم كەسایەتییە سەربارى ئەوەى ساڵى (1260ز) لە ناوچەى جزیرە و بۆتان لەدایك بووە، ساڵى (1234ز)ە لە شارى (مووسڵ) كۆچى دوایى كردووە. بە واتا كوردێكى كوردستانی بووە، بەڵام بەرهەمەكەى لە چەندین بەرگدا بە زمانى عەرەبى نووسیوە، كە زمانى نووسینى ئەو سەردەمە بووە.

خودى بەرهەمەكەش گەلێك زانیاریى بەنرخى لەسەر كورد و بەئیسلامبوون و چۆنیەتیى شاڵاوى سوپاى عەرەبى ئیسلامى بۆ ناوچە كوردنشینەكان لەخۆ گرتووە. ڕاستە ئەو بەشى زۆرى باسەكانى (الكامل)ى بەدەستكارییەوە لە (تأریخ الطبرى) وەرگرتوون، بەڵام هەندێك زانیاریی خستووەتە سەریان، بۆیە (الكامل) وەك سەرچاوەیەكى یەكجار گرنگ سەرنجى مێژوونووسانى ڕاكێشاوە.

هەروەها كتێبى (التأریخ الباهر لدولة الاتابكیة بالموصل)، كە باسى لە میرنشینە ئەتابەكییەكانى مووسڵ كردووە، گەلێك زانیاریى بەنرخى لەسەر كوردەكانى ئەو ناوچەیە و پەیوەندیی هۆز و تیرە و كوردەكان بەو دەسەڵاتە ئەتابەكییانە تێدایە. لە بەرهەمی (اللباب فی تهذیب الانساب)یشدا (كورد)ی وەكوو كۆمەڵێكی سەربەخۆ و ناسراوی سەردەمەكە پێناسە كردووە. لە كۆى گشتیی بەرهەمەكانیشی، ئەوەندی تیشكی خستووەتە سەر مێژووی ئیسلام و دەوڵەتانی خەلافەتی ئیسلامی و كەسایەتییە عەرەبە موسڵمانەكان، ئەوەندە لەسەر كورد و خاكەكەی كاری نەكردووە.

(ئیبن خەلەكان)یش، لەگەڵ ئەوەى ساڵى (608ك/ 1211ز) لە شارى (هەولێر) لەدایك بووە و لە شارى (دیمەشق) كۆچى دوایى كردووە، بەڵام بەهۆی ئەوەی بنەماڵەكەی خەڵكی گوندی خەلەكانى ناوچەی دوكان بووە، بە (ئیبن خەلەكان) ناسراوە. ئەو بە بەرهەمى (وفیات الأعیان و أنباء أبناء الزمان) بووەتە مێژوونووسێكى تر و سەرچاوەیەكى ڕەسەنى مێژوویى، كە ڕووداوەكانى قۆناغێكى مێژوویى و هۆز و تیرە و دانیشتوانى زۆربەى ناوچەكانى كوردستانى تۆمار كردووە. بە ڕادەیەك، زانایان بەهۆى ئەو بەرهەمەى (ئیبن خەلەكان)ەوە توانیویانە لە زۆر ڕووى گرنگى ژیانى سیاسى و ئابوورى و ڕووناكبیریى خۆرهەڵاتى نزیك و ناوەڕاستى سەدەكانى ناوەڕاست تێبگەن.

(شەرەفخانی بەدەلیسی/1005ك- 1603ز) لە كتێبی (شەرەفنامە)، كە بە زمانی فارسی و بۆ مێژووی میر و دەسەڵاتدارانی كورد لە سەدەكانی ناوەڕاست و سەردەمی ژیانی خۆی تەرخانی كردووە، بە تاكە مێژوونووسی كورد و دوایەمین مێژووی نووسی قۆناغی سەدەكانی ناوەڕاست دادەنرێت، بە وردی باسی لە مێژووی میر و دەسەڵاتدارانی كورد لە قۆناغی مێژووی سەدەكانی ناوەڕاست كردبێت.

ئەوانەی باس كران، پۆلێك مێژوونووسی بەڕەچەڵەك كورد بوون، كە بە بەرهەمە مێژووییەكانیان بە زمانی عەرەبی و فارسى، تۆماری چەند ڕووداو و مێژووی كورد و كەسایەتییە دیارەكانیان و خاكەكەیان كردووە. دیارە ئەگەرچیی زانیاریی ئەو مێژوونووسانە، جگە لە (شەرەفخانی بەدلیسی)، لە ئاست گەورەیی بەرهەمەكانیان و مێژووی نەتەوە و گەلانی تر زۆر كەمن، بەڵام هیچ نەبێت خزمەتێكیان بە مێژووی كورد و كوردستان كردووە.


پ- تۆماری مێژوونووسە ناموسڵمانەكان لەسەر كورد

سەرباری مێژوونووسە عەرەبە موسڵمانەكان و ئەو پێكهاتانەی تر لە (فارس، تورك، كورد، بەربەر، ئەوانی تر)، كە موسڵمان بوون، پۆلێكی تر لە مێژوونووسانی ناموسڵمان كاریان لەسەر مێژووی سەدەكانی ناوەڕاست كردووە و لەو بوارەشدا (كورد)یان وەك پێكهاتەیەكی كۆمەڵگای ئەو سەردەمە لە یاد نەكردووە.

لەنێو ئەوانیش (جوو، زەردەشتی، مەسیحی) و تەنانەت باوەڕداری تریش هەبوون، بەڵام هیچیان وەك مێژوونووسە مەسیحی یان سریانییەكان كەلێنێكیان لە مێژووی كورد و خاكەكەی پڕ نەكردووەتەوە. هۆیەكەش ئەوە بووە، كە ئەوان زیاتر بە بایەخیان بە مێژووی ئایینەكەیان و پەیڕەوەكانیان و كڵێسا و دێرەكانیان داوە، كە ئەوەش كەلێنێكی باشی لە مێژووی خاكی كوردستان پڕ كردووەتەوە.

بەتایبەت مێژووی پەیڕەوانی مەسیحی و قەشە و پیاوە گەورەكانیان و كلێسا و دێرەكانیان. لەم بوارەشدا (یەعقووب رەهاوی/89ك-708ز) دەبێتە سەرقافڵەی ئەم بوارە، كاتێك لە كتێبی (تواریخ السریانیە من القرن (7-9ه/13-15ز) ئاماژەی بە مێژووی (دوو) سەدەی كۆتایی سەدەكانی ناوەڕاست داوە، كە تایبەت بووە بە مێژووی سریانییەكان.

(ئەلشابستی/388ك- 998ز)ش لەو بەرهەمەی بۆ دێرەكانی ئایینی مەسیحی بە ناوی (الدیارات) تەرخانى كردووە، لە (دوو) ئاماژەدا باسی كوردی كردووە، بەوەی لە ساڵی (564ك/ 1169ز) كورد دەستی گرتووە بەسەر (دێر نەهیا) و دواتریش دەستی بەسەر (دێر گمویە) گرتووە. هەردوو ڕووداوەكەش بۆ سەردەمی (سەڵاحەددینی ئەیووبی) دەگەڕێنەوە، كە لای (ئەلشابستی) بە كورد باسی كراوە. ئەمەو جگە لە ئاماژەدان بە سەدان دێری مەسیحییەكان لە چەندین ناوچە و مەڵبەندی كوردنشین و قەشە و پیاوە دیارەكانی ئایینەكە.

(بنامین ئەلتولەیتڵى/569ك/ 1173ز)ش وەك گەشتیارێكی جووى وڵاتى ئەندەلووس (ئیسپانیای ئێستا)، لە گەشتنامەكەیدا بەناوی (گەشتى بنامین ئەلتولەیتڵى) كاتێك لەو گەشتەی لە وڵاتى ئەندەلووسەوە بۆ وڵاتى چین ئەنجامی داوە و بۆ ژیان و بارودۆخی جووەكان تەرخانی كردووە، ئاماژەی بەو مەڵبەند و ناوچە كوردنشینانە داوە، كە باوەڕداری جوو بوون.

بەتایبەت ئەو مەڵبەند و ناوچە كوردنشینانەی كەوتوونەتە سەر ڕێگای گەشتەكەی، وەك هەرێمەكانی (جزیرە و چیا)ى كوردنشین. ئەوەش دیارترین سەرچاوەی جوو بووە لەسەر دۆخی جووەكان و ژیان و گوزەرانیان لە سەدەی شەشەمی كۆچی، بەرامبەر بە سەدەی دوازدەیەمی زایینی و لەنێویاندا لە ناوچە كوردنشینەكان.

(میخائیل سریانی/596ك/ 1199ز) لە كتێبی (تاریخ مار میخائیل السریانی) چەندین تۆماری مێژوویی پەیڕەوانی مەسیحی و كڵێسا و دێری ناوچە و مەڵبەندە كوردنشینەكانی بۆ تۆمار كردووین.

(ئیبن ئەلعیبری/(685ك/ 1286ز)ش لە كتێبی (تاریخ الكنسي) مێژووی كڵێسای مەسیحیی تۆمار كردووە و تێیدا ئاماژەی بە زیاتر لە سەدان كڵێسا و تەنانەت دێری مەسیحیی ناوچەكانی كوردستان داوە، لەوانە كڵێسا و دێرەكانی (هەولێر، كەركووك، مووسڵ، جزیرە،..تاد). لە كتێبی (تأریخ مختصر الدول)یش جیاواز لە مێژوونووسە مەسیحییەكانی پێش خۆی، باسی ڕووداوەكانی سەدەكانی ناوەڕاستى كردووە و بەرهەمەكەی تایبەت نەكردووە بە پەیڕەوانی مەسیحی و كڵێسا و دێرەكانی. هەر بۆیە لە هەندێك شوێندا ڕووداوەكانى تایبەت بە كوردەكانى ژێر دەسەڵاتی دەوڵەتانی خەلافەت و هەڵوێستی ئەو دەوڵەتانە بەرامبەر ناوچە كوردنشینەكانی تۆمار كردووە.

(ئادی شێر/1915ز)یش وەك مێژوونووسێكی دیاری مەسیحی، لەگەڵ ئەوەی لە كۆتایی قۆناغی مێژووی نوێدا ژیاوە، بەڵام لە چەندین بەرهەمیدا وەك (تاریخ كلد و اشور) و (سیرة اشهر الشهداء) مێژووی سەدان كڵێسا و دێر و قەشە و ئوسقوف و كەسایەتیی ئایینى مەسیحی لە كوردستان بۆ تۆمار كردووین، لەپاڵ تۆماری سەدان كڵێسا و دێرەكانی (هەولێر، كەركووك، داقووق، مووسڵ، ئاكرێ،...تاد) بە ئاستێك، كەلێنێكی باشی مێژووی پڕ كردووەتەوە.

لە كۆی ئەو تۆمارانە دەگەینە ئەوەی، كە ئەگەر ئەو پۆلە مێژوونووسە مەسیحی و سریانییە، تۆماری مێژووی ئایینەكەیان و كڵێسا و دێرەكانیان نەكردایە، زۆر ئەستەم بوو ژمارە و ناو و شوێن و مێژووی سەدان كڵێسا و دێر بگاتە سەردەمی ئیمڕۆمان. هەروەها زۆر ئەستەم بوو ژیانی سەدان گەورە پیاوی مەسیحی و ئوسقوف و قەشە و ڕەبەن و كەسایەتیی دیكەی مەسیحی و ڕەوتی مێژووییان بگاتە ئەمڕۆ. ئەوە لەكاتێكدایە، ژمارەیەكی بەرچاو لە پەیڕەوانی مەسیحیی كوردستان كورد بوون و لەگەڵ كوردە موسڵمان و كوردە جوو و كوردە زەردەشتی و پەیڕەوكارانی ئایینەكانی تر ژیاون و بە هەموویان مێژووی كوردستانیان پێكهێناوە.