ئايين و باوەڕ لە كوردستان بەر لە دەركەوتنى ئايينى ئيسلام

ئایین بە یەكێك لەو چەمكانە دادەنرێت، كە زۆرترین پێناسەی بۆ كراوە. یەكێكیشە لەو چەمكانەی چەندین بۆچوون و لێكدانەوەی جیاجیاى لەلایەن ئایینناسان و مێژوونووسان و بیرمەندان و تەنانەت خەڵكانى ئاساییش بۆ كراوە، تا ئەوەی هەر یەكێك لەو زانا و مێژوونووس و پسپۆڕانە، لەژێر كاریگەریى ئایدیایەكى تایبەت یان قەناعەت و باوەڕی خۆیان، لە چەمك و زاراوەی ئایینیان ڕوانیوە.

هەر بۆیە تا ئێستاش پێناسەیەكى دياريكراو بۆ ئایین نییە. واتە نە دەكرێت لە پێناسەیەكدا بۆ مانا و مەبەستى ئایین بڕوانین، نە چەمك و واتای ئایینيش لە پێناسە و ديدگايەكەوە دەردەكەوێت. دیارە ئەمە تەنیا بۆ تێڕوانین و تێگەیشتنی ئایینناس و بیرمەندان و مێژوونووسان و خەڵكانی ئاسایى نا، بەڵكوو بۆ دەقە ئایینییە پیرۆزەكانیش هەر وایە.

بۆ دەرخستنى ڕاستیی وتەكانیشمان، چەند نموونەيەك لە دەقە ئايينييەكان دەهێنینەوە. سەرەتا (تەورات)ى كتێبی پیرۆزی ئایینى جوو بە نموونە وەردەگرین. لە دەقێكی ئەو كتێبەدا هاتووە: ’’پەروەردگار فرمانی پێكردووین پابەندی ئەو رێنماییانە بین، كە لە كتێبى پیرۆزدا هاتووە‘‘. مەبەستیش لە كتێبی پیرۆز (تەورات)ە. واتە جگە لەو دەقانەی لەو كتێبەدا هاتووە، هیچ پێناسە و مانایەك بۆ ئایین، جێگای باوەڕ نییە.

لە (ئاڤێستا)ى كتێبی پیرۆزی ئایینى زەردەشتیشدا هاتووە: ’’باشترین باوەڕداران و شوێنكەوتووانی من ئەوانەن، كە پابەندی ئایینەكەن، خراپترینیشییان ئەوانەن، كە هەودارانی ئایینەكە نین‘‘. ئەمەش بەو مانایەی، ئەوانەی لەسەر ئەو باوەڕ و ئایینە نین، بێ باوەڕ و بێ ئایینن!

لە (ئینجیل)ی كتێبی پیرۆزی ئایینى مەسيحيیشدا هاتووه: ’’ئەوەی پێشوازیی لە من دەكات، پێشوازی لە من ناكات، بەڵكوو پێشوازی لەوە دەكات، كە ناردوومی‘‘. ئەوەش بەو مانایەی، ئەوەی باوەڕى بە (عیسای مەسیح/ س.خ) و پەیامەكەی نەبێت، لە ڕیزی باوەڕداران نییه. لە (زەبوور) كتێبی پیرۆزی ئایینى مانییشدا هاتووە: ’’ئایین ستاییشی خودای ڕووناكی و گیانی پیرۆز و مانییە‘‘. لەم ئایینەشدا، تاكە ئایینى قبووڵكراو لای خودا، پەیامەكەی (مانى)یە.

كاتێكیش بۆ دەقەكانى (قورئان) دەگەڕێینەوە، دەگەینە ئەوەى، كە ئايين لە چوارچێوەی پابەندبوون بە ئایینی ئیسلامدا دەسووڕێتەوە. لەم بارەوە، لە سوورەتی (ال عمران) ئایەتی (85)دا هاتووە: ’’ئەوەی جگە لە ئیسلام ئایینێكی دیكە قبووڵ بكات، خودا لێی وەرناگرێت و لە كۆتاییدا لە دۆڕاوەكانە‘‘. ماناى ئەم دەقە قورئانييەش روونە.

ئەمە سەبارەت بە دەقە پیرۆزەكان، بەڵام لە تێڕوانینی زانا و بیرمەند و مێژوونووس و توێژەراندا، مانای دیکەیان بەخشیوە. لەمبارەیەوە (ئەلبەغدادی)ش وەك ئاییناسێكی ئیسلامیی سوننە، ئایینی بە پابەندبوون بە ئایینی ئیسلام و لەو ئایینەش بە پابەندبوون بە ئایینزای سوننە زانیوە و لادان لێیشی، بێباوەڕى و لادان بووە لە ئایین.

(جۆرج فەردریك هیگل/ 1770-1831ز)یش وەك بیرمەندێكی ئەڵمانی ئایینی بە پێویستییەكی ئادەمیزاد زانیوە، بێ ئەوەی جۆری ئایینەكە دیاری بكات. ئەو پێی وابووە: ’’مرۆڤ پێویستی بەوە هەیە كە ئایینێكی هەبێت. گیانداریش هێندەی ئەوەی لە ئاییندا هەژارە، بەقەد ئەوەندە لە یاسا و ڕەوشتدا هەژار نييە‘‘.

(ئامیل دوركهایم/ 1858-1917ز)یش وەك بیرمەندێكى فەڕەنسی، ئایینی بە كۆمەڵێك بیروباوەڕی لەگەڵ يەكگرێدراو زانیوە و پێى وابووە، بە هەموویان ئایینێك دروست دەكەن. مرۆڤیشی ئازاد كردووە لەوەی باوەڕ بە كام ئایین دێنێت.

(دیڤد هیوم/ 1711-1776ز)یش وەك بیرمەند و ئایینناسێكی ئینگلیزی، فراوانتر بۆ ئایینى ڕوانیوە و بە پێویستییەكی ژیانی مرۆڤەكانی زانیوە و پێی وا بووە، لە مێژووی مرۆڤایەتیدا خێڵێك نەبووە ئایینی نەبووبێت، بۆیە مرۆڤایەتی لە سەرانسەری جیهاندا ئایینی بوون و ئایینیین، چونكە ئایین شتێك دەدات بە مرۆڤ، كە لە هیچ سەرچاوەیەكدا دەست ناكەوێت. هەروەها یارمەتیدەری مرۆڤیشە لەو دونیا لە كاتی ڕووبەڕووبوونەوەی ناخۆشییەكانیدا و بە جیهانی دوایی سەبووریی دڵ دەدات و بەهۆیەوە چاوەڕوانی ئەو دنیای دەكات.

لەم پێودانگەشەوە، باوەڕ و تێگەیشتن و تێڕوانین بۆ ئایین لای هەر زانا و بیرمەند و توێژەرێك، لە خودی باوەڕی خۆیەوە سەرچاوەی گرتووە، بۆیە لە مێژوودا پێناسەیەكی بێلایەن و سەربەخۆ بۆ ئایین نابینین. هەر ئەوەشە وای كردووە، كە لای زۆربەی ئەوانەی بڕوایان بە یەك باوەڕ و ئایینی تایبەت بووە، هەموو باوەڕ و ئایینە دژەكانی بەرامبەریان ڕەت کردووەتەوە.
لێرەوە دەگەینە ئەوەى، كە (ئایین) بە گشتی لە (دوو) ڕوانگەوە سەیر كراوە، ئەوانیش:

یەكەم: (ئایینە ئاسمانییەكان)، مەبەست لەو ئایینانەیە، كە بانگەشەكارانیان پەیامەكەیان بۆ خودا گەڕاندووەتەوە و وا بانگەشەیان كردووە، كە پەیامەكانیان لەلايەن خوداوە و لە بەرزاییەكانی ئاسمان و لە ڕێگای فریشتەیەكەوە هاتووەتە سەر زەوی. دەقەكانیشیان بە پەیامى پەروەردگار زانیوە و دەزانن، وەك ئایینەكانى (جوو، مەسیحى، ئیسلام).

دووەم: ئایینە زەمینییەكان، كە مەبەست لەو ئایینانەن، لەلایەن چاكساز و بیرمەند و زاناکانەوە لەسەر زەوی دانراون و خۆیان بە ئاسمانیی نەزانیوە، وەك ئایینەكانى (بووزى، تاوی، هیندۆسى...تاد).

هەر بۆيە (ئایین) بەو پێناسە جیاواز و ئایینە جیاوازانەوە، لە كوردستان و نەتەوەى كورد دوور نەبووە، بەڵكوو چەندین ئایین و باوەڕى ئاسمانی و زەمینی لەسەر ئەو خاكە دەركەوتوون و بڵاو بوونەتەوە. بۆ تیشك خستنە سەر ئەم لایەنەش، ئاوڕ لە دیارترین ئەو ئایین و باوەڕانە ئەدەینەوە، كە تا دەركەوتنی ئایینی ئیسلام لە كوردستان دەركەوتن و بەنێو كۆمەڵگای كوردیدا بڵاو بوونەتەوە.